بررسی تجربیات حکمرانی نرم در دوره صفویه

مطالعه تاریخ از جهت ها و سطوح مختلفی می تواند به سیاستگذاران کمک کند و درس های مفیدی در اختیارشان قرار دهد. یکی از این سطوح، فنون و سازوکارهایی است که می تواند سطح حکمرانی را ارتقا دهد که «فناوری نرم» نام گرفته اند. در حال حاضر، معضلات بزرگی در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و سیاسی پیش روی جامعه ایرانی قرار دارد که به تصمیمات بزرگ حکمرانان ایرانی نیاز دارد؛ تصمیماتی که حکمرانان و سیاستگذاران ایرانی دهه ها به دلیل مقاومت های اجتماعی و سنگ اندازی ذی نفعان مختلف به تاخیر انداخته اند. فناوری نرم، قواعد و راهکارهایی برای کاهش این مقاومت ها پیشنهاد می دهد و منبع اصلی آن را بی شک باید در تجربه های گذشته جستجو کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

حکومت صفویه یکی از پرشکوه ترین و درخشان ترین دوره های تاریخ ایران است. این حکومت حدود ۲۲۰ سال، از ۸۸۰ تا ۱۱۰۱ هجری شمسی اداره ایران را برعهده گرفته است. در این دوران هویت شیعه و هویت ایرانی پررنگ شده و هوشمندی های بسیاری از پادشاهان آن سلسله مشاهده می شود. از پادشاهان برجسته آن دوران می توان به شاه اسماعیل به عنوان موسس، شاه طهماسب (به عنوان تثبیت گر) و شاه عباس (به عنوان به اوج رساننده) اشاره کرد. با عنایت به اینکه برای حل مسائل کشور می توان از تاریخ بهره فراوان برد، در این پژوهش، الگوهایی از تاریخ عصر صفویه به عنوان یکی از دوره های مهم و شکوهمند تاریخ ایران جهت حل مشکلات برگرفته شده است.

فناوری نرم و تاریخ کاربردی می توانند درس های مناسبی را جهت مواجهه با مسائل و بحران های امروزی تجویز نمایند. پژوهش حاضر مبتنی بر دو ادبیات نظری فناوری نرم و تاریخ کاربردی قرار دارد و موارد متعددی از اقدامات پادشاهان صفوی جهت حل مسائل آن دوره بر پایه این دو الگو مطرح شده است. با در نظر داشتن این نوع رویکرد، علاوه بر موفقیت ها می توان از شکست های شاهان صفوی در امر سیاستگذاری استفاده کرد. درواقع تبیین تجارب تاریخی در چارچوب این دو الگو راهنمای طریق سیاستگذاران و حکمرانی است.

آشنایی با فناوری های نرم

«فناوری» از جمله ساحت هایی است که نقش عمده ای در تغییرات اندیشه فلسفی و سبک زندگی و مدیریتی جهان معاصر دارد. فناوری های نرم و سخت دارای مشخصات مشترکی هستند. از نظر ماهیت ذاتی هر دو آن ها به شکل ابزارها، مهارت، قواعد، سازوکار، آلات، روش ها و رویه هایی برای حل مسائل تعریف می شوند. هدف فناوری نرم و سخت انجام کار و ارائه خدمات به منظور پیشرفت اجتماعی و توسعه اقتصادی است. فناوری نرم یک رشته و زمینه تحقیقاتی جدید ایجاد می کند که در آن فرآیند ارزش آفرینی یک پارادایم کاملا متفاوت است. فناوری نرم و سخت به لحاظ منابع دانشی، حامل ها، مقاصد عملیاتی و پارامترهای فناورانه با هم تفاوت دارند و فرایندهای ارزش آفرین برای هرکدام از آن ها بر مبنای پارادایم های کاملا متفاوتی قرار دارد. ویژگی های فناوری نرم برای رفع چالش های قرن ۲۱ ابزار مناسبی در اختیار قرار می دهند.

چالش های کنونی جهان با چالش های گذشته تفاوت دارد و بحران هایی نظیر بحران محیط زیست، جمعیت، کشاورزی و غذا جامعه بشری را تهدید می کنند. در رویارویی با چالش های پیچیده، تنها برخی از این مسائل را می توان از طریق راهکارهای محسوس فناوری سخت کاهش داد. دلیل اصلی آن است که انسان ها به واسطه دنیای صنعتی، مادی شده اند و مسیر نوآوری منحرف شده است، بنابراین یک جامعه با استفاده از فناوری سخت، تمایل به تسخیر طبیعت دارد؛ اما فناوری نرم برای حل مسائل با به کارگیری طرز فکر «کل به جزء» راهی برای تطبیق طراحی نظام مند است. در این نوع طراحی، زمینه عملیاتی بر دنیای روانی -اجتماعی، مقاصد عملیاتی آن فعالیت روانی-اجتماعی، ابزار حل مسائل شامل فرآیندها، حاکمیت یا دست کاری قواعد و نهادها و پارامترهای فناورانه آن عوامل اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی است. با استفاده از جریانی که فناوری نرم، محیط نرم و سرمایه نرم را با فناوری سخت، محیط سخت و سرمایه سخت ادغام می کند، می توان درک عمیقی از مشکلات پیش رو در طراحی راه حل های نظام مند برای ادغام انواع دانش با فناوری و حل چالش های قرن بیست و یکم داشت.

درس آموزه های سیاستی برگرفته از تاریخ صفویه

برخی از درس آموزه های سیاستی که می توان از تاریخ صفویه دریافت کرد عبارتند از:

اثرات ناخواسته و بلندمدت سیاست ها

بررسی اثرات ناخواسته سیاست ها، در حقیقت بررسی اثرات یک پدیده در بافتار بلندمدت به جای بافتار کوتاه مدت است. به عبارت بهتر، به جای ساده انگاری در تحلیل پدیده های تاریخی و اغماض از پیچیدگی های آن ها می توان پدیده ها را به صورت ترکیبی متشکل از چند عامل دانست. مقوله سیاستگذاری و سیاست ورزی نیز از این قائله مستثنی نیستند. در سیاستگذاری پیش ارزیابی، سیاست ها باید به اندازه ای بلندمدت در نظر گرفته شود که اثربخشی مناسبی پیدا کند. دقیقا در این موقعیت است که آینده پژوهی کاربرد پیدا می کند.

آینده پژوهی که هنر تبدیل دانش گذشته به آینده است، نگاه سیاستگذار را از طریق تاریخ، گسترش داده و از تجربه گذشتگان در مسائل آتی استفاده می کند. این پدیده ها انواع و مثال های مختلفی دارد. برای مثال یکی از اثرات بلندمدت سیاست ها، اثر پروانه ای است که مکررا در ادبیات مدیریتی و سیاستگذاری به گوش می رسد. اثر پروانه ای در حقیقت مبین این مفهوم است که گاهی یک اتفاق کوچک در یک نقطه دور افتاده توانایی ایجاد بحران هایی عظیم در سایر نقاط را دارد. ایران هم از این مقوله مستثنی نیست و بارها با وضع سیاست های مقطعی به چالش کشیده است.

یکی از سیاست های دوران صفویه که اثر نامطلوب آن در دوره های بعدی به ثمر نشست، سیاست اقتدار زدایی از شاهزادگان صفوی بود. صفویان نیز تا میانه حکومت شاه عباس رسم داشتند که فرزندان خود را حاکم ایالات مختلف می کردند تا تحت نظر و حضانت یک امیر قزلباش علاوه بر تربیت های جسمی و فکری، برای حکمرانی نیز آماده شوند. طبق آنچه تواریخ صفوی نقل کرده است شاه عباس صفوی، خود با کودتا به مسند قدرت تکیه زد و از ترس اضمحلال قدرت خود توسط مدعیان، برادران و برادرزادگان خود را کور، زندانی و یا تبعید کرد. همچنین ولیعهدان خود را مجبور به حضور در مجامع زنانه می کرد تا از اقتدار به دور باشند و فکر کودتا نکنند. این مسئله عملا باعث شد که بعد شاه عباس اول، سلسله صفوی، به خود حاکم مقتدر نبیند.

توجه به توان لجستیکی

توان لجستیکی یا پشتیبانی در حقیقت یکی از اصلی ترین پارامترهای توسعه طلبی قدرت هاست. البته که منظور از توان پشتیبانی و توسعه طلبی، محصور در منابع و قلمروهای فیزیکی لزوما نیست و می تواند در خط مشی گذاری نیز به کار آید. در چنین صورتی می توان شاهد یک اصل تحت عنوان، تناسب منابع و سیاست های اتخاذی بود. این مسئله از بعد دیگر مبین یک موضوع دیگر نیز هست که در تدابیر مربوط به توسعه منابع مالی و تدارکات از مهم ترین پارامترهاست و باید در هر عملیاتی پایگاه و خطوط پشتیبانی، در عین مشخص بودن، متنوع باشد تا از امنیت بالاتری برخورداری داشته باشد.

در دوران صفویه در ایران به این اصل و سیاست توجه می شد. برای مثال در زمان شاه طهماسب، شاه اسماعیل و شاه عباس که عثمانی ها به ایران حمله کردند، ایران سیاست سرزمین سوخته را در پیش گرفت. این سیاست از این طریق قابل پیاده سازی است که در زمان عقب نشینی ارتش در حال عقب نشینی، تمامی منابعی که ممکن است به دست دشمن بیفتد را نابود کند. هر چه که لشکر عثمانی بیشتر در ایران پیشروی می کرد از پایتخت و خطوط مواصلاتی خود دورتر می شد و رساندن آذوقه به آن سخت تر بود؛ بنابراین منابع لشگر باید از مناطق فتح شده تامین می شد و پادشاهان صفوی با امحاء منابع، بر سر راه پیشروی لشکر عثمانی سنگ اندازی کردند.

جایگاه زمان و قاطعیت در اجرای سیاست ها

نحوه به کارگیری زمان و قاطعیت از جمله مواردی است که فطانت و خبرگی یک زمامدار را به تصویر در آورده و تجربه او را به بوته محک می کشاند. سیاستمدار ماهر، گاهی یک سیاست را باید به گونه ای اجرا کند که خرده سیستم های هدف، اعتنایی به وجود چنین تدبیری نکنند و بعضا هم بالعکس، گاهی باید امور را به گونه ای تدبیر کرد که فرد خاطی، خود، حساب خود را دریافته، سره را گذارده و ناسره را بزداید. آنچه در نحوه به کارگیری زمان اهمیت دارد، نوع شرایط حاکم به جامعه است؛ گاهی شرایط ایجاب می کند که زمامدار توبره خزانه را بگشاید و زیردستان را متنعم از احسان ملوکانه کند. مثلا زمانی که سلطان سلیم تصمیم گرفت برای جنگ با شاه اسماعیل و جنگ چالدران عازم ایران شود، به هر یک از لشکریان خود هزار آقچه پول نقره ترک داد. این دست و دلبازی، جدای از حقوق سالانه ای بود که این سربازان می گرفتند و معمولا در زمان تاجگذاری سلاطین یا آغاز جنگ های بزرگ انجام می شد. در همین جنگ، شاه اسماعیل بسیار با احتیاط رفتار می کرد. لشکریانش پراکنده بودند و جمع شدن همه آن ها زمان زیادی می طلبید. ضمن اینکه شاه اسماعیل به سردارانش دستور داد به هیچ عنوان با سپاه عثمانی درگیر نشوند تا خود او به میدان جنگ برسد. در میدان جنگ نیز صبر کرد تا آرایش نظامی دشمن کامل شود و جنگ از طرف دشمن آغاز شود؛ اما این صبر نابجا بود و موجب شکست شاه اسماعیل را فراهم آورد.

جمع‌بندی

حکومت صفویه یکی از پرشکوه ترین و درخشان ترین دوره های تاریخ ایران است. این حکومت حدود ۲۲۰ سال، از ۸۸۰ تا ۱۱۰۱ هجری شمسی اداره ایران را برعهده گرفته است. در دوران صفویه هویت شیعه و هویت ایرانی پررنگ شده و هوشمندی های بسیاری از پادشاهان آن سلسله مشاهده می شود. فناوری نرم و تاریخ کاربردی می توانند درس های مناسبی را جهت مواجهه با مسائل و بحران های امروزی تجویز نمایند. پژوهش حاضر مبتنی بر دو ادبیات نظری فناوری نرم و تاریخ کاربردی قرار دارد و موارد متعددی از اقدامات پادشاهان صفوی جهت حل مسائل آن دوره بر پایه این دو الگو مطرح شده است. برخی از درس آموزه های سیاستی که می توان از تاریخ صفویه دریافت کرد عبارتند از: اثرات ناخواسته و بلندمدت سیاست ها، توجه به توان لجستیکی و جایگاه زمان و قاطعیت در اجرای سیاست ها.